Czym są pieniądze zastępcze?

Podczas różnych zawirowań dziejowych, takich jak wojny, zmiany ustrojowe czy kryzysy gospodarcze bywały momenty, że trzeba było wprowadzić tymczasowe środki płatnicze – były to tzw. pieniądze zastępcze. Dziś są one poszukiwane przez kolekcjonerów i numizmatyków. Czym dokładnie są pieniądze zastępcze, na jakiej zasadzie były emitowane i jakie historie się z nimi wiążą? Odpowiedzi na te i inne pytania znajdziesz w poniższym artykule.

Czym są pieniądze zastępcze?

Pieniądze zastępcze to według definicji środki płatnicze wprowadzone do obiegu w sytuacji, gdy na rynku brakowało standardowych środków płatniczych lub pojedynczych nominałów. Były też emitowane przez innych emitentów niż mennica państwowa. W praktyce były to upoważnione do tego banki, miasta, gminy, powiaty i inne jednostki terenowe, a swoje pieniądze zastępcze emitowały nawet fabryki, wojsko, obozy jenieckie czy majątki ziemskie. Każdy pieniądz zastępczy był ograniczony czasowo i terytorialnie do jednostki, która go emitowała (np. ograniczony do terenu gminy).

Warto zwrócić też uwagę na fakt, że część pieniędzy zastępczych służyła nie tylko uzupełnieniu brakujących nominałów, ale także zamknięciu obiegu pieniądza (tak było na przykład w przypadku emisji jenieckich – taki bilon był ważny wyłącznie na terenie obozu). Podobnie było z emisjami monet i żetonów tramwajowych czy kelnerskich.

Pieniądze zastępcze musiały wyraźnie różnić się od tych będących w standardowym obiegu. Wykonywano je nie tylko z tych samych metali co monety mennicze, ale także np. z cynku, kamionki, porcelany czy nawet papieru. W świetle prawa były de facto nielegalne – dopuszczenie do ich użytkowania polegało na tym, że państwowy emitent „przymykał oko” na ich obecność do czasu, gdy sam nie uzupełnił braków. Nie dotyczyło to emisji celowych i zamkniętych, np. monet obozowych czy żetonów kelnerskich, gdyż ich używanie mogło być objęte osobnym regulaminem.

Dawne pieniądze zastępcze

Najwcześniejsze rodzaje pieniędzy zastępczych na ziemiach polskich były tzw. pieniądze dominialne, czyli emitowane przez folwarki. Służyły one do rozliczeń pomiędzy właścicielem folwarku a pracującymi dla niego chłopami. Najstarsze znane egzemplarze pochodzą z XVI wieku i początkowo były wybijane nawet w kawałkach skóry zwierzęcej lub wypalane w drewnie, a jedynie najbogatsze majątki mogły sobie pozwolić na wybijanie ich u miejscowego kowala. Pieniądze dominialne były popularne aż do najbliższych lat po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku.

Z kolei podczas pierwszej wojny światowej i w okresie po odzyskaniu niepodległości następowało wiele zawirowań gospodarczych; znany jest przypadek hiperinflacji na Ziemi lubańskiej, podczas której wartość pieniądza zmieniała się dosłownie z godziny na godzinę. Zakłady produkcyjne wypłacały wtedy wynagrodzenie własnymi bonami, które można było zrealizować jedynie w sklepiku firmowym.

Możliwość wydawania pieniędzy zastępczych zakończyła reforma walutowa z 1924 roku. Mimo to, w czasach wielkiego kryzysu (1929-1933) pojawiały się różne formy pieniędzy zastępczych – emitowały je wtedy nawet pojedyncze sklepy (w postaci żetonów rabatowych) w dużych miastach, takich jak Kraków, Poznań czy Warszawa.

Współczesne pieniądze zastępcze i lokalne

Dziś pieniądze zastępcze są obiektem pożądania kolekcjonerów i numizmatyków. Jak w przypadku innych numizmatów, ich wartość zależy od wielu czynników, takich jak lata emisji, nakład czy stopień zachowania. Jednak oprócz wartości materialnej mają także wielką wartość historyczną i kolekcjonerską, dlatego warto się nimi zainteresować. Oprócz dawnych pieniędzy zastępczych zbierane są także współczesne monety i żetony, bite przez Mennicę Polską. Można je znaleźć w dobrych sklepach numizmatycznych, takich jak sklep numizmatyczny Arkadia. Przykładową współczesną monetą lokalną jest 7 florianów – pieniądz lokalny z gminy Narol, 4 krajcary wrocławskie czy 40 denarów chełmskich.